بررسی تطبیقی رساله مدنیه و پنج رساله عصر مشروطه(۴)
علی اصغر حقدار
(یک کلمه مستشارالدوله تبریزی/بستان الحق شیخ ابراهیم زنجانی/تنبیه الامه و تنزیه المله میرزای نائینی/مفتاح التمدن فی سیاسهالمدن معین الاسلام بهبهانی/رساله لالان ثقهالاسلام تبریزی)
۴) رساله «یک کلمه». میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی رساله را به سال ۱۲۸۷ قمری بر اساس اعلامیه حقوق انسان که مجلس ملی فرانسه آن را در سال ۱۷۸۹ میلادی تصویب و در متن حقوق اساسی آن کشور گنجانیده بود، با تطبیق احکام شرعی اسلام نوشته است؛ مستشارالدوله با الهام از آن اعلامیه، در صدد از بین بردن نابرابری های اجتماعی و سیاسی بود و این رساله از اولین تلاش های فرهنگی نخبگان ایرانی در ایجاد حقوق مدرن در کشور بشمار می رود؛ وی این رساله را در ۲۰ ذیقعده ۱۲۸۷ در پاریس به پایان رسانده است. بر رساله یک کلمه نقدی واقع بینانه از میرزا فتحعلی آخوندزاده نوشته شده و در آن تعارضات و تناقضات معرفتی حقوق مدرن با احکام سنتی را به بحث گذاشته است. رساله یک کلمه همان دوران دو بار در ایران به چاپ رسید. یک بار به سال ۱۳۲۴ قمری با چاپ سنگی در تبریز و بار دیگر با چاپ حروفی در ربیع الاول ۱۳۲۵ قمری در تهران. خانبابا مشار از چاپی در سال ۱۳۰۵ قمری در تهران هم نام برده است. چاپ مصحح رساله یک کلمه برای اولین بار در سال ۱۳۶۴ خورشیدی به کوشش صادق سجادی در تهران بوده و تازه ترین چاپ آن به سال ۱۳۸۲ خورشیدی همره با یک نامه مستشارالدوله به مظفرالدین میرزا به کوشش سید محمد صادق فیض منتشر شده است. حامد عامری چاپ تازه از رساله یک کلمه را در آستانه انتشار دارد؛ تحقیق من بر اساس این متن مصحح قرار دارد که عامری لطف کرده و نسخه ای از آن را پیش از چاپ برایم ارسال داشته است.
۵) رساله «لالان». میرزا علی ثقهالاسلام تبریزی این رساله را به سال ۱۳۲۶ قمری خطاب به مجتهدان و حجج اسلام نجف نوشته است؛ ثقهالاسلام در رساله خود در توجیه اهمیت و جایگاه مشروطیت و حکومت منتظم و مقید به قانون، به اختلاف سلیقه مشروعه خواهان و مشروطه خواهان پرداخته و سعی در تبیین دینی مشروطیت دارد؛ از نظر ثقهالاسلام نبود مشروطیت و حکومت مقید به قاون از علل عقب ماندگی و بی سوادی جامعه ایرانی است و برای رفع این کمبودها، ایجاد مشروطیت دارای اهمیت است. بر این اساس فصلی از رساله لالان در خدمت دفع اشکالات و ایراداتی است که از سوی مخالفان در تاسیس آن و بروز و رسوخ نابسامانی در کشور شده است. با این زمینه ها، از نظر نویسنده رساله، اساس مشروطه بر مقید بودن قدرت پادشاه و لزوم پارلمان قرار داده شده است. ثقهالاسلام هم مانند خیلی از نویسندگان دیگر دینی عصر مشروطیت از سه قوه حکومتی سخن گفته و به نوعی از عرفی گرایی در قوای حکومتی و دوری از احکام شرعی در مسائل سیاسی نوشته است. بقیه رساله لالان در تشریح مشروطیت و خلاف آن، استبداد است و نویسنده خواسته مردم ایران را در برپایی مشروطیت، ایجاد حکومتی دموکراتیک و پشت سر گذاشتن استبداد فردی دانسته است. در فصلی دیگر ثقهالاسلام از دولت نوشته و با ارجاع به موادی از قانون اساسی به تبیین شکل و ماهیت آن پرداخته است. ثقهالاسلام تبریزی رساله لالان را در یک مقدمه و چهار فصل تنظیم کرده است.
آقا میرزا علی ثقهالاسلام تبریزی به سال ۱۲۷۷ قمری در تبریز متولد شد. بعد از طی تحصیلات مقدماتی ، به سال ۱۳۰۰ ق. عازم عتبات شده و با کسب درجه اجتهاد به تبریز بارگشت. ثقهالاسلام همکاری خود را در فعالیت های سیاسی با انجمن تبریز از سال ۱۳۲۶ ق. آغاز و در دوران استبداد صغیر به مقابله با تعرضات هواداران محمد علی شاه قاجار مبادرت کرد. در جریان هجوم نیروهای روسیه به تبریز در سال ۱۳۲۷ق. به دفاع از تمامیت ارضی کشور اقدام و در دهم محرم ۱۳۳۰قمری برابر با ۹ دی ماه ۱۲۹۰ خورشیدی به حکم فرماندهی نیروهای اشغالگر روسیه در تبریز به دار آویخته شد.
۶) رساله «تنبیه الامه و تنزیه المله». میرزا محمد حسین نائینی این رساله را به سال ۱۳۲۷ قمری نوشته است، در همراهی با مشروطه خواهان و در توجیه شرعی آن نوشته است. نائینی همخ رساله خود را با توضیحی در تحول مدنیت انسانی آغازیده و ظهور تمدن مدرن را محصولی از باورهای دینی مسلمانان دانسته است. از نظر وی در عصر مشروطیت، ایران زمین به خاطر دور ماندن از باورهای دینی در قهقرا افتاده و در دنیای عقب مانده قرار گرفته است. ایجاد مشروطیت و تاسیس دارلشورا از دیدگاه نائینی از بنیادهای رشد و تعالی جامعه بشمار می رود. میرزا محمد حسین نائینی با استفاده از مفاهیم جدیدی چون قانون، آزادی و برابری مسائل سیاسی را در شش محور مورد بحث و بررسی قرار می دهد: گذار از استبداد به مشروطه؛ تبدیل حکومت فردی به دولتی شورایی؛ جایگزینی قوانین عرفی با احکام شرعی؛ چندگانگی روایت دینی از مساله حکومت؛ جابجایی خیر همگانی با حاکمیت فردی؛ تحول مشروعیت از علمای دینی به ملت. با این که نائینی نوشتار خود را در خدمت تبیین مشروطیت قرار داده است، اما از بهم ریختگی مفاهیم دنیای مدرن و جهان سنتی پرهیز نداشته و بدون اطلاع کافی از تحول معرفتی در امر سیاسی و معرفتی، خلط مفاهیم و مباحثی جدی در رساله اش وارد شده اند.
میرزا محمد حسین نائینی غروی به سال ۱۲۷۷ قمری در نائین دیده به جهان گشود. نائینی تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاهش آغاز و در هفده سالگی به سال ۱۲۹۴ ِ برای تکمیل تحصیل، رهسپار حوزه علمیه اصفهان گردید. در سال ۱۳۰۳ قمری برای طی مراحل عالیه تحصیلات خود راهی حوزه علمیه نجف شد و بعد از اقامت محدودی در آن جا، عازم سامره گردید که به واسطه حضور میرزا حسن شیرازی، در آن دوران، از مرکزیت علمی حوزه‌های شیعه برخوردار بود. میرزا محمد حسین نائینی نزدیک به یازده سال (۱۳۱۴ ِ) در حوزه‌های درسی میرزا حسن شیرازی، سید اسماعیل صدر و سید محمد فشارکی به تکمیل دانش‌های فقهی و اصولی پرداخت. میرزای نائینی تا سال ۱۳۱۴ ِ در سامره ساکن بود، تا این که در آن سال به همراه آیت‌الله صدر به کربلا رفت و بعد از دو سال توقف، به حوزه علمیه نجف آمده و در حلقه درسی آخوند ملامحمد کاظم خراسانی از رهبران مشروطه‌خواه، شرکت می‌کند. میرزا محمد حسین غروی نائینی بعد از یک عمر تلاش در عرصه‌های علمی و سیاسی، در سن ۷۸ سالگی، به تاریخ شنبه ۲۶ جمادی الاولی سال ۱۳۵۵ قمری ـ برابر با ۲۴ مرداد ۱۳۱۵ شمسی ـ در نجف بدرود حیات گفت.
***
از این شش رساله، نوشته عبدالبهاء پیش از دیگر رسالات نوشته شده و مستشارالدوله با فاصله زمانی حدود دو دهه ی بعد از عبدالبهاء، رساله یک کلمه را نوشته است. چهار رساله دیگر در سال های اولیه استقرار پارلمان مشروطیت و تدوین قانون اساسی و در بحبوحه درگیری های مشروطه خواهان و مشروعه خواهان تالیف شده اند. رساله های عبدالبهاء و مستشارالدوله را می توان از نوشته های سیاسی پیشامشروطه بشمار آورد که در محتوا و مفاهیم و واژگان، از اندیشه های سیاسی مدرنیته بهره اند و رویکردی مدرن به امر سیاسی دارند؛ همین محتوا و مفهوم را در چهار رساله بعدی می بینم، به شدت و ضعف در بیان مسائل سیاسی و گاهی به هم آمیختگی بنیادهای معرفتی دو دنیای قدیم و جدید. با مطالعه متن های شش گانه سیاسی و مقایسه آن ها با دیگر رسالات متعدد و متنوعی که در عصر مشروطیت، اندیشه و کنش سیاسی ایرانیان را بازتاب می کنند، روشن می شود که این رسالات در میانه پرداخت به مسائل سیاسی و امر کشورداری قرار دارند و بیرون از رسالات سنتی در سیاست و نوشته های مدرن اندیشان ایرانی در بازپرداختی از اندیشه سیاسی مدرنیته جای می گیرند.