مرکز تندرستی و حقوق بشر
فریبا داودی مهاجر
نتایج یک تحقیق بر پایه شاخص های سازمان بهداشت جهانی بر روی بیش از چهار هزار بیمار مبتلا به کرونا که در یک ماه اخیراز بیمارستان های تهران مرخص شده اند نشان دهنده پیامدهایی بر روی سیستم اعصاب و روان این ترخیص شدگان است.
قبل از بررسی این تحقیق به گفته های مردی ۳۸ ساله، کارمند، که درخیابان کارگر تهران ساکن است توجه کنید. وی چنین می گوید:” قبل از گرفتن این بیماری نمی ترسیدم ولی وقتی کرونا گرفتم دوران سختی را گذراندم. آنقدر سخت که وقتی مرخص شدم از این که دوباره مبتلا به این ویروس شوم دچار هراس عجیبی شده ام .
این مرد حال خود را چنین توصیف می کند: ازترس گرفتن دوباره این بیماری همیشه حالت تهوع دارم. هرکاری می کنم فکر می کنم دوباره به این بیماری مبتلا می شوم. هر کاری همسرم انجام می دهد می ترسم. از بیرون رفتن، ازسرکاررفتن هم هراس دارم. حتی مادرم را به خانه راه نمی دهم و همیشه دست هام و حتی بدنم از تو می لرزد و کابوس های شبانه رهایم نمی کند.
این بخشی از صحبت های مردی ست که به این بیماری مبتلا شده است.
همشهری آنلاین درهمین زمینه می نویسد ، از ابتدای شیوع کووید ۱۹ در کشور، کارشناسان همواره درباره پیامدهای روحی و روانی این بیماری بر گروه‌های مختلف مردم صحبت‌ کرده‌اند. اوایل اردیبهشت‌ امسال بود که حمید سوری، اپیدمیولوژیست و عضو کمیته مقابله با کرونا تهران بزرگ در مصاحبه‌ای اعلام کرد که بیش از ۵۰ درصد از بیماران ترخیص شده، از مشکلات روحی و روانی رنج می‌برند و این موضوع علاوه بر این افراد، در میان کادر درمانی و بهداشتی نیز شایع شده است. علاوه بر وی محمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روانشناسی نیز درباره رشد اختلالات دوران پساکرونا هشدار دارد و انجام مراقبت‌های فوری سلامت روان را برای این افراد ضروری دانست.
فرزاد اشرافی متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب، درباره عوارض ناشی از کرونا بر روی سیستم اعصاب مرکزی و محیطی توضیح داد: این بیماری علاوه بر اثری که بر روی سیستم ریوی اثر می‌گذارد و با با تب، سرفه و تنگی نفس همراه است و در انتها باعث اختلالات تنفسی شدید می‌شود، در فرم‌های شدید آن در ۳۰ درصد موارد می‌تواند سیستم اعصاب مرکزی و محیطی را درگیر کند.
زویا اهل ساری و خانه دار دچار کرونا می شود و در گفت و گو با مرکز تندرستی می گوید: من دچار فراموشی شدم وحتی فرزندانم را به خاطر نمی آوردم. نام خودم را هم به یاد نمی آوردم. پس از نجات از مرگ و ترک آی سی یو نیز مدتی طول کشید تا بهتر شوم ولی هنوز که هنوز است خیلی چیزها را به یاد نمی آورم وچشم هایم دچار دوبینی شده است. همسرم از متخصص اعصاب در تهران وقت گرفته ولی می ترسم خوب نشوم . من خاطراتی مانند فوت پدرم و حتی ازدواج خودم را فراموش کرده ام.
کرونا و سکته مغزی
فرزاد اشرافی ،عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در ادامه چنین یادآور شد: در بررسی که در چین روی افراد انجام شده، حدود ۳۰ درصد درگیری سیستم اعصاب مرکزی و محیطی مشاهده شده است.اشرافی بیشترین علائم این بیماران را سردرد، سرگیجه و گیجی عنوان کرد و گفت: بین ۱۰ تا ۱۲ درصد بیماران، مبتلا به سرگیجه و سر درد می‌شوند.وی همچنین با بیان اینکه عده‌ای از افراد مبتلا دچار درگیری عروق مغزی می‌شوند، افزود: پنج درصد افراد مبتلا به کرونا دچار سکته‌های مغزی می‌شوند.
این متخصص با بیان اینکه افرادی وجود دارند که به علت تشنج و یا افت اکسیژن رسانی مغزی دچار افت هوشیاری می‌شوند، توضیح داد: در بعضی از موارد که در ایران هم مشاهده شده افراد مبتلا به کرونا دچار ختلالات بویایی و چشایی می‌شوند.اشرافی اضافه کرد: طبق گزارش چینی‌ها بین پنج تا ۵،۶ درصد افراد مبتلا به کرونا در این کشور، دچار اختلالات بویایی و چشایی شده‌اند.
به گزارش یورونیوز پزشکان هنگام معاینه و معالجه بیماران در نیویورک که شاخص‌‌ترین ایالت آمریکا از حیث آلودگی به ویروس کرونا و شمار قربانیان بیماری کووید ۱۹ به حساب می‌آید جدا از تب،‌ سرفه،‌ بدن درد و تنگی نفس نشانه‌های جدیدی از تاثیر مخرب ویروس کرونا بر سلامت انسان‌ها یافته‌اند که نشان می‌دهد مغز و سیستم عصبی بیماران نیز به نوعی درگیر این بیماری می‌شود..
از جمله مشخصه‌های این یافته جدید ابتلا به نوعی گیجی،‌ فراموشی و حتی تشنج ناشی از فشار عصبی در بیماران مبتلا به کووید ۱۹ است که موارد متعدد آن در ایالت نیویورک مشاهده شده است؛ به نحوی که برخی بیماران حتی نمی‌دانند کجا هستند و برای چه در بیمارستان به سر می‌برند یا اینکه هم اکنون در چه سالی هستند.
حال باز گردیم به تحقیق انجام گرفته که در ابتدای مطلب به آن اشاره کردیم.
عضو کمیته مقابله با کرونا در تهران درباره جزئیات این مطالعه می‌گوید: دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی این طرح انجام شد که در آن بیش از ۴ هزار بیمار مبتلا به کرونا که در یک ماه اخیر از بیمارستان ترخیص شده‌اند بر اساس شاخص‌های سازمان جهانی بهداشت در تهران بزرگ مورد مطالعه قرار گرفتند. در این طرح تحقیقاتی، عوارض روانی ناشی از ابتلا به کرونا سنجیده شد که نتایج آن مشخص کرد نزدیک به ۵۰ درصد از ترخیص‌شدگانی که به دلیل ابتلا به کرونا در بیمارستان بستری بودند، مشکلات روحی و روانی دارند.
سوری می‌افزاید: نتایج این بررسی نشان داد اغلب این افراد از میان کسانی با تحصیلات میانی در حد دیپلم و زیردیپلم هستند. همچنین کسانی که مدت‌زمان اقامت آنها در بیمارستان زیاد بوده و افرادی که دارای بیماری زمینه‌ای بودند، بیشتر دچار مشکلات روحی و روانی شده‌اند. این مشکل در آقایان شایع‌تر از خانم‌ها بوده و اغلب افراد در گروه سنی بین ۴۰ تا ۵۰ سال قرار داشتند.
همچنین تجمع این بحران در شرق تهران بیشتر از سایر مناطق تهران است. دلیل آن هم این است که تراکم جمعیت در این منطقه بیشتر بوده و به همین دلیل، میزان ابتلا در آن منطقه هم بیشتر شده و به دنبال آن، میزان مشکلات روحی و روانی در این منطقه نیز بیشتر شده است. متأسفانه این رقم در تهران رقم بالایی بوده و بالاتر از میانگین کشوری است.
پیمان حسنی ابهریان، روانپزشک و عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم شناختی نیز می‌گوید: بیماری کرونا هم مثل هر بیماری دیگری دو جنبه دارد. یکی جنبه جسمانی و دیگری جنبه روانی و شناختی است و آسیب‌های روانی و شناختی این بیماری به دلیل ناشناخته بودن سیستم مغز و اعصاب و روان، افراد را دچار آسیب‌های جدی می‌کند که قطعاً باید این موضوع در مراقبت‌ها و درمان‌ها مدنظر قرار گیرد. از جمله مهم‌ترین مشکلاتی که در این افراد مشاهده می‌شود، مسائل اختلالات خلقی است که در رأس آن مسئله اضطراب و پس از آن در درجه کمتری، افسردگی است.
ابهریان می‌افزاید: مهم‌ترین مشکل رفتاری و روانی مرتبط با کرونا ترس از مرگ و استرس است. وقتی فردی به یک بیماری جدید ناشناخته و کشنده مبتلا شود، همیشه ترس از این دارد که نکند به دلیل این بیماری از دنیا برود. علت ترس این است که وقتی ما با مشکلی مواجه می‌شویم عملکردهای شناختی و روانشناختی ما دچار آسیب می‌شود. در رابطه با کرونا هم وقتی شخص به این بیماری مبتلا شده، دائم درگیر افکار غلط یا سوگیری‌های شناختی است.
اختلال پس از سانحه
هیو مونتگومری، استاد مراقبت‌های ویژه پزشکی در کالج دانشگاهی لندن و بیمارستان ویتینگتون به روزنامه گاردین گفت: “بیماران کرونایی در ساعات مختلف روز سر و صدا‌های اضطراب آور می‌شنوند و در طول شب بار‌ها بیماران را برای انجام اعمال پزشکی و خوردن دارو بیدار می‌کنند که این باعث اضطراب و سردرگمی آن‌ها می‌شود. گاهی اوقات هم ممکن است بیماران دچار حس گیجی و ترس شوند و فکر کنند در خطر هستند؛ بنابراین تعجبی ندارد که بیماران کرونایی بستری در بخش مراقبت‌های ویژه و حتی خانواده‌های آن‌ها بعد از بازگشت به خانه به اختلال استرس پس از سانحه دچار شوند.
استاد مراقبت‌های ویژه پزشکی در کالج دانشگاهی لندن و بیمارستان ویتینگتون افزود: “این افراد ممکن است مشکل خواب پیدا کنند و به یاد نیاورند که در بخش مراقبت‌های ویژه بوده‌اند. نظام خدمات درمانی بریتانیا (ان اچ اس) توصیه می‌کند خانواده‌ها اتفاقات این روز‌ها را ثبت کنند تا بیماران حین بهبود به آرامی متوجه شوند در این بخش چه اتفاقاتی برایشان افتاده است. ”

عفونت سیستم عصبی در بیماران کرونایی
عطاالله محمدی، روانشناس شخصیت هم دراین باره گفت: “براساس شماری از تحقیقات در کشور آمریکا ویروس کرونا با بروز عفونت در سیستم عصبی نیز همراه بوده است و بنابراین می‌تواند برای سیستم عصبی فرد مشکل‌آفرین باشد.

وی ادامه داد: “براساس این تحقیقات نزدیک به ۳۰ در”صد از بیماران مبتلا به کرونا عفونت سیستم عصبی را تجربه کرده‌اند و برخی از بیماران هم دچار سکته مغزی شده‌اند.

روانشناس مرکز مشاوره دانشگاه تهران درهمین زمینه می گوید: “در زمان حاضر مهم ترین مساله حفظ جان مردم است؛ بنابراین گاه جامعه از اختلالات و آسیب‌های روانشناختی این بیماری غافل می‌شود. این در حالی است که با شیوع این بیماری جامعه اضطراب و نگرانی شدیدی را تجربه می‌کند و بنابراین رسیدگی به مباحث روانی نیز حائز اهمیت است.”

به گفته محمدی، بعد از مهار و کنترل این بیماری (در جهان پساکرونا) آسیب‌های روانی ناشی از گذار از این بحران تجلی می‌یابد؛ اما آسیب روانی بهبودیافتگان بیماری کرونا بی‌شک نیازمند تحقیق و پژوهش است.
همچنین بر اساس برخی نتایج تحقیقات اولیه در این خصوص که هفته گذشته در ژورنال انجمن پزشکان آمریکا منتشر شد در ۳۶ درصد از ۲۱۴ بیمار چینی مبتلا به کووید ۱۹ علائمی حاکی از درگیر شدن سیستم عصبی مشاهده شده است که از تضعیف و محو شدن قدرت بویایی و چشایی و دردهای عصبی تا تشنج و سکته مغزی را شامل می‌شود.
در ژورنال پزشکی نیوانگلند،‌ از معتبرترین و قدیمی‌ترین ژورنال‌های پزشکی که در آمریکا منتشر می‌شود نیز با استناد به تحقیقات پزشکان فرانسوی در استراسبورگ آمده است که بیش از نیمی از ۵۸ بیمار مبتلا به «کووید ۱۹» که در بخش مراقبت‌های ویژه بوده و تحت معاینه قرار گرفته‌اند از اختلال عصبی و گیجی رنج می‌بردند.
بر اساس این تحقیق اسکن‌های مغزی از افراد یاد شده نشان داده است که آنها به التهاب در ناحیه مغز دچار شده‌اند.
اس. اندرو جوزفسون، رئیس بخش عصب شناسی دانشگاه سانفرانسیسکو در ایالات کالیفرنیا در این خصوص به خبرگزاری فرانسه گفت: «همه می‌گویند که این بیماری در واقع یک اختلال تنفسی است اما بر آنچه برای ما بسیار ارزشمند و مهم است یعنی مغز نیز تاثیرگذار است.
در کل برای ویروس‌ شناس‌ها زیاد تعجب آور نیست که نوع جدید ویروس کرونا مغز و سیستم عصبی را تحت تاثیر قرار دهد زیرا این نوع ارتباط پیش از این نیز در نوع تاثیر دیگر ویروس‌ها از جمله ویروس عامل بیماری ایدز یا «اچ آی وی» (HIV) بر دستگاه عصبی مشاهده شده است.
ویروس‌ها از دیدگاه میشل تولیدانو،‌ عصب شناس کلینیک تخصصی مایو در ایالت مینه‌سوتا در آمریکا از دو راه بر مغز و سیستم عصبی تاثیر می‌گذارند.
آنسفالیت های طوفانی
یکی از طریق ایجاد پاسخ ایمنی غیر طبیعی به نام «طوفان یا شوکِ سیتوکین» است که باعث التهاب مغز می شود: به این بیماری «آنسفالیتِ خود ایمنی» نیز گفته می شود. راه دوم عفونت مستقیم مغز است که آنرا «آنسفالیت ویروسی» می‌نامند. مغز بواسطه آنچه حفاظ «خونریزی درونی» است محافظت می‌شود که از دیگر نقش‌های آن مسدود کردن راه نفوذ خارجی است اما این حفاظ در پی ابتلا به ویروس قابل نفوذ خواهد شد.
تحقیقات انجام شده در آمریکا همچنین نشان می‌دهد که دست کم ۴۰ درصد افرادی که بر اثر ابتلا به ویروس جدید کرونا در بخش‌های مراقبت‌های ویژه بستری شده و زیر دستگاه‌های تنفسی قرار گرفته بودند پس از نجات یافتن از بیماری نیاز به معاینه توسط متخصصان مغز و اعصاب نیاز پیدا کرده‌اند..
هنوز مشخص نیست که آیا اختلالات عصبی ناشی از ویروس کرونا چه مدت زمانی به طول خواهد انجامید و آیا بستری شدن در بخش مراقبت‌های ویژه و دریافت داروهایی ویژه در این بخش می‌تواند در ایجاد اختلالات نقش داشته باشد یا خیر.
اما آنچه متخصصان مغز و اعصاب بر آن تاکید دارند این است که بازگشت به وضعیت عادی برای بیماران مبتلا به «کووید ۱۹» که دچار اختلالات مغزی شده‌اند بیشتر از بیمارانی که از حملات و سکته‌های قلبی یا مغزی نجات یافته‌اند، به زمان نیاز دارد..